Nga: Peter Frankopan, profesor i historisë botërore në Universitetin e Oksfordit / Përkthimi: Telegrafi.com
Për shekuj me radhë, shkruan Paul Gillingham, Meksika ishte “ena më e madhe për shkrirje në botë”. Madje, shton ai, në disa mënyra ishte qendra e saj – “udhëkryqi i një perandorie që në kulmin e saj shtrihej nga Sicilia deri në Kinën jugore dhe nga Holanda deri në Afrikën Perëndimore”. Historia e Meksikës [Mexico: A History], një libër madhështor, na çon nga pushtimet spanjolle në fillim të shekullit XVI deri tek ajo që autori e përshkruan si tri perandori të reja meksikane: “Një e bosëve kriminalë vendorë, një e luftëtarëve amerikanë kundër drogës dhe politikanëve të tyre të butë, dhe një e konsumatorëve amerikanë të drogës”.
Fillojmë me Gonzalo Guerreron, një burrë spanjoll që u mbyt me anije rreth 70 milje në veri të gadishullit Jukatan në vitin 1511. Ai u asimilua në popullsinë vendase, mori shenja dhe tatuazhe sipas zakonit dhe u martua në një familje të majave. Tre fëmijët e tyre, thotë Gillingham, “mund të konsiderohen si meksikanët e parë” – domethënë, produkte të ndërthurjeve të thella që do të pasonin takimet midis Evropës dhe kontinenteve amerikane.
Pushtimi spanjoll i Amerikës Qendrore ishte i gjatë, brutal dhe jo i rregullt. Por, thotë Gillingham, “nuk ishin spanjollët, por popujt indigjenë të Meksikës qendrore ata të cilët e shkatërruan Perandorinë e Meksikës”; më saktë, ajo ra në fillim të viteve 1520 prej popujve indigjenë që kishin qenë të shtypur nga meksikët, apo aztekët. Në këtë mënyrë, në atë kohë, valët e para të spanjollëve nuk ishin aq shumë pushtuese sa pjesëmarrëse në një “luftë të egër civile”.
Disa nga të sapoardhurit kishin ambicie. “Erdha këtu për t’u pasuruar”, ka thënë me mburrje Cortési, “jo për ta punuar tokën si fshatar”. Spaniardët bënë goxha punë duke shtyrë të tjerët të kryenin punët e vështira; megjithatë, Meksika që krijuan ishte vend kontrastesh dhe vazhdimësish.
Ishte një vend me ndryshime dramatike që përfshinte ardhjen e spaniardëve, afrikanëve perëndimorë të skllavëruar dhe (më vonë) të ardhurve nga Azia; transformimin ekologjik teksa pyjet u prenë dhe tokat u pastruan për bagëtinë e sjellë nga Evropa; dhe, ndryshimin demografik. Dhuna, sëmundjet, uria dhe puna e rëndë patën ndikim të jashtëzakonshëm mbi popullsitë indigjene, numri i të cilëve ra ndjeshëm në atë që njihet si “vdekja masive”. Dhe, natyrisht, ishte edhe futja e krishterimit, të cilin Gillingham e përshkruan si një “revolucion ideologjik” që përdorte “qasjen e karotës dhe shkopit ndaj jetës dhe të jetës pas vdekjes”.
Të gjesh një rrugë përmes materialit, zbulon Gillingham, nuk është gjithmonë e lehtë. Spaniardët që sunduan Meksikën “kishin prirje për melodramë”; ata gjithashtu kishin “arsye të forta për të ekzagjeruar vështirësitë me të cilat përballeshin”, si dhe për të dhënë përshkrime të rreme për masakrat që kishin kryer.
Megjithatë, nën sundimin spanjoll, pak gjëra ndryshuan. Pati pak përparime teknologjike, përveç importimit të kuajve – të cilët nuk njiheshin në Amerikë. Në pjesën më të madhe, “komunikimi mbeti çështje mushkash dhe velash”. Përbërja e forcës punëtore mbeti një përzierje e punëtorëve të lirë urbanë, punëtorëve pjesërisht të detyruar bujqësorë dhe skllevërve – së bashku me një “fshatarësi të lirë që mbijetoi në fshatrat e mbetura stërgjyshore”.
Gjatë shekujve XVI dhe XVII, Meksika mori një rol qendror – si pika lidhëse ndërmjet Madridit dhe zotërimeve të Spanjës jo vetëm në kontinentet amerikane, por edhe në Azi. Argjendi nga Zakatekasi dhe Guanahuato financoi kolonizimin e rajoneve të reja dhe ndërtimin e qyteteve madhështore koloniale si Oahaka, Puebla dhe Qyteti i Meksikës (i ndërtuar mbi vendndodhjen e qytetit të vjetër Tenoçtitlan).
Kjo botë e re karakterizohej nga pabarazia, jo më pak përmes sistemit enkomienda: kolonët spanjollë kishin të drejta mbi popullatat vendase që lidheshin me tokën në atë që u bë një formë e punës së detyruar.
Kishte, të paktën, shumë pika të ndritshme. Mësojmë për Juana Inés de la Cruzin, një murgeshë hieronimite që jetoi në gjysmën e dytë të shekullit XVII: ajo e ktheu qelinë e saj në një dhomë studimi dhe sallonin e përbashkët të manastirit në një dhomë leximi.
Ajo shkroi drama, këngë, sonete dhe ese teologjike, ndërsa shkroi vepra në navatlo, gjuhën e aztekëve. Ajo ishte pjesë e një konstelacioni të pasur pionierëve që e kthyen Meksikën në qendrën intelektuale të perandorisë spanjolle – shtëpi e shtypshkronjave dhe universiteteve. Thjesht, shkroi një kronik i shekullit XVII, Qyteti i Meksikës ishte “qyteti më i madh në botë”.
Megjithatë, nga mesi i shekullit XVIII e në vazhdim, përpjekjet e autoriteteve meksikane për të nxitur modernizimin dhe për të eliminuar kundërshtimet morën formë gjithnjë e më brutale. Në vitet 1760, dhuna e jashtëzakonshme u ushtrua ndaj kujtdo që guxonte të tregonte atë që José de Gálvez e quante “rezistencë të pacipë”, me ekzekutime, rrahje publike dhe me rrafshimet e fshatrave të disa rebelëve. Nuk është për t’u habitur se kjo çoi në kryengritje dhe revolta të rregullta dhe, nga ana tjetër, në një vendosmëri më të madhe për të centralizuar kontrollin.
Pika e kthesës nuk erdhi përbrenda Meksikës, por nga jashtë. Në vitin 1808, Napoleoni pushtoi Spanjën dhe detyroi Ferdinandin VII të abdikonte. Papritur, shkruan Gillingham, kjo e la Meksikën si “qendër të një perandorie globale spanjolle pa një perandor spanjoll”.
Miguel Hidalgo, një teolog i njohur që gjithashtu kishte përkthyer Tartufin e Molierit [Molière] nga frëngjishtja, e kapi momentin duke udhëhequr një revoltë që bashkoi minatorët, zejtarët dhe fshatarët në një lëvizje që ishte po aq kundër elitës sa edhe kundër kolonializmit. Fatkeqësisht, ajo përfundoi keq për Hidalgon, si edhe për José María Morelosin i cili mori flamurin e tij për të kërkuar pavarësi të plotë nga Spanja. Të dy u ekzekutuan.
Meksika më në fund u shkëput në vitin 1821, por kryengritjet që e çuan deri aty zgjatën më shumë se një dekadë dhe patën një kosto shkatërrimtare për popullatën. Dhuna, e kombinuar me tifon, ethe të verdha dhe uri, çoi në vdekjen e deri në një në dhjetë meksikanëve midis viteve 1810-‘21. Kjo ndihmoi gjithashtu në dobësimin e ekonomisë së Meksikës. Para luftërave për pavarësi, meksikanët ishin më të pasur se mesatarja globale; pastaj ishin “dukshëm më të varfër”.
Shteti i porsalindur ishte i brishtë dhe kaotik. Në 35 vjetët e parë pas pavarësisë, udhëheqja ndryshoi 48 herë. Vicente Guerrero, presidenti i parë me ngjyrë në Amerikë, qëndroi në detyrë vetëm tetë muaj dhe u vra pak pasi e la postim. Përjashtim bënin ata me instinkte të forta për mbijetesë. Midis viteve 1833 dhe 1855, Antonio López de Santa Anna u shpall 11 herë president.
Shekujt XIX dhe XX ishin një histori me dy hapa para dhe një hap prapa. Pati një luftë katastrofike me Shtetet e Bashkuara në vitet 1846-‘48, e cila përfundoi me humbjen e gati gjysmës së territorit kombëtar të Meksikës. (Deri atëherë, Meksika kontrollonte, ose pretendonte, pjesën më të madhe të asaj që sot është Kalifornia, Teksasi dhe Arizona.) Kjo traumë, që u ngulit në kujtesën kombëtare, nxori në pah dobësinë e një republike të re dhe thelloi përçarjen politike midis liberalëve që kërkonin reforma dhe modernizim, dhe konservatorëve që mbaheshin pas privilegjeve, sundimit të centralizuar dhe instinkteve autokratike.
Pushteti në Meksikë luhatej në mënyrë të egër nga njëra anë në tjetrën. Kushtetuta Liberale e vitit 1857 shënoi një përparim të madh drejt qeverisjes laike, lirisë së fjalës dhe të drejtave të pronës. Konservatorët kundërshtuan dhe shpërtheu lufta civile. Liberalët sapo kishin fituar kur francezët pushtuan në vitin 1862 dhe e vendosën Maksimilianin e Habsburgëve në krye të një Perandorie jetëshkurtër Meksikane. Më pas, në vitin 1867, kur Napoleoni III tërhoqi forcat e tij – një barrë shumë e rëndë për burimet e Francës – Maksimiliani menjëherë u përmbys dhe u pushkatua.
Nën diktatorin Porfirio Díaz, i cili sundoi nga viti 1876 deri më 1911, Meksika dukej se po drejtohej, më në fund, drejt stabilitetit dhe zhvillimit: hekurudhat lidhën provincat e largëta, eksportet lulëzuan, dhe qytetet e reja mishëruan modernitetin industrial. Por, ky përparim u arrit, sërish, përmes përjashtimit dhe shtypjes. Kontrolli politik u shtrëngua, toka u përqendrua në më pak duar, ndërsa komunitetet indigjene dhe rurale u shpronësuan. Modernizimi ekonomik pasuroi një elitë të ngushtë. Siç vëren Gillingham, në zgjedhjet presidenciale të vitit 1910, Díaz siguroi 98 për qind të votës – “të pabesueshme në mënyrë qesharake dhe krejtësisht e panevojshme”.
Dhe, sërish, lavjerrësi lëvizi. Rebelët si Emiliano Zapata dhe Pancho Villa u bënë ikona të drejtësisë popullore, duke luftuar nën thirrjen “Tokë dhe liri”. Duke nisur një revolucion, ata e përmbysën me sukses Díazin dhe mbështetësit e tij, megjithëse me një kosto të jashtëzakonshme: më shumë se një milion njerëz vdiqën, ekonomia u dëmtua rëndë dhe u shfaqën elita të reja për të korrur përfitimet e ndryshimit.
Ndër ata që përfituan ishin anëtarët e Partisë Revolucionare Institucionale (PRI), një grup që do të mbante presidencën pa ndërprerje nga viti 1929 e deri më 2000. PRI solli stabilitet dhe reforma shumë të nevojshme në pronësinë e tokës dhe arsimin publik; ata promovuan artin, filmat dhe këngët që lartësonin popullin meksikan, ndërkohë që e kontrollonin atë. Dhe, në mesin e shekullit XX, shkruan Gillingham, Meksika ishte bërë një gjigant ekonomik në zhvillim, me një popullsi urbane të shkolluar dhe gjithnjë e më shumë të lidhur me botën. Megjithatë, krizat ekonomike në vitet 1970 dhe 1980 ekspozuan kufijtë e rritjes së udhëhequr nga shteti.
Nga vitet 1990 e tutje, fati i Meksikës u lidh me atë të fqinjit të saj verior. Migrimi në Shtetet e Bashkuara, fillimisht i kufizuar në punë sezonale, u rrit ndjeshëm; kjo praktikë mbajti miliona familje përmes dërgesave të emigrantëve, por gjithashtu e zbrazi fshatin nga popullsia. Rritja e tregtisë së drogës, sërish e lidhur ngushtë me zakonet rekreative amerikane, ndihmoi në zhvillimin e rrjeteve të një industrie të gjerë dhe të dhunshme që zbehu kufijtë ndërmjet shtetit dhe kartelit.
Shekulli XXI
Sot, Meksika është në një udhëkryq. Është një vend i transformuar nga urbanizimi – dy të tretat e meksikanëve jetojnë në qytete – dhe nga një klasë e mesme që është zgjeruar edhe pse pabarazia ka vazhduar të jetë e qëndrueshme. Krimi dhe pasiguria mbeten sfida të thella: Gillingham e krahason luftën e gjatë me kartelet me ndërhyrjen amerikane në Vietnam, “ku komandantët matnin suksesin me numrin e trupave të vrarë”.
Vendi, gjithashtu, është thellësisht i integruar në zinxhirët e furnizimit të Amerikës së Veriut, nga makinat te elektronika, dhe tani, në vitet 2020, ka përfitime nga rikthimi i industrisë së ShBA-së prej vendeve të tjera.
Megjithatë, kjo ndërvarësi e ekspozon ndaj trazirave të politikës amerikane. Marrëdhëniet me Uashingtonin lëkunden ndërmjet partneritetit dhe përplasjes; kërcënimet e Donald Trumpit mbi migracionin dhe tarifat e bëjnë të qartë se sa e cenueshme është Meksika ndaj vendimeve të marra në Shtëpinë e Bardhë – mijëra milje larg.
Megjithatë, siç përfundon Gillingham, historia e Meksikës nuk ka qenë histori dëshpërimi, por qëndrueshmërie. Që nga ardhja e evropianëve të parë, ajo është karakterizuar nga rezistenca, krijimtaria dhe dinamizmi kulturor. Disa nga qasjet tradicionale për Meksikën, thotë Gillingham, janë “romantike, lajkatare; disa prej tyre nënçmuese; shumë prej tyre të dëmshme dhe historikisht të pasakta”. Ky rrëfim i shkëlqyer bën mirë të na kujtojë se historia më e mirë ka të bëjë me faktet, jo me trillimet.